โรงพยาบาลธัญญารักษ์สงขลา

ความต้องการการดูแลหลังการบำบัดรักษาของผู้ป่วยยาเสพติด

บทนำ

ในการแก้ไขปัญหายาเสพติด  สิ่งที่ต้องให้ความสนใจมาก ๆ  คือความต่อเนื่อง  สม่ำเสมอในการดำเนินการตามมาตรการต่าง ๆ  ทั้งการปราบปราม   การป้องกัน  และการบำบัดรักษา  สำหรับการบำบัดรักษาและการฟื้นฟูสมรรถภาพผู้ติดยาเสพติด  กระทรวงสาธารณสุข  นับเป็นหน่วยงานหลักที่รับผิดชอบโดยตรง  เพราะเชื่อว่าการบำบัดรักษาและฟื้นฟูสมรรถภาพเป็นวิธีการหนึ่งที่จะช่วยลดปัญหายาเสพติดลงได้ ( วิมล  และ  วิภาวดี , 2547 )  ความพยายามของทุก ๆ  หน่วยงาน  โดยเฉพาะหน่วยงานที่ทำหน้าที่ให้การบำบัดรักษาผู้ติดยาเสพติดต้องการที่จะนำผู้ป่วยเข้าสู่ระบบการบำบัดรักษา  แต่ก็ยังทำได้ยาก  ยังคงมีผู้ป่วยจำนวนหนึ่งที่ยังไม่เข้ารับการรักษา  จากการศึกษาประมาณการจำนวนผู้ที่เกี่ยวข้องกับยาเสพติดในเดือนมีนาคม ถึงเดือนสิงหาคม 2544 พบว่ามีผู้เคยใช้ยาเสพติดมากถึง 7,312,200 คน (ปราโมทย์,2545) ส่วนนักเรียน  นักศึกษาที่เกี่ยวข้องกับยาเสพติดทั่วประเทศในปี2544  ของสำนักวิจัยเอแบคโพลส์  มหาวิทยาลัยอัสสัมชัญ  พบว่ามีนักเรียน  นักศึกษา  ที่เกี่ยวข้องกับยาเสพติด จำนวน 374,653  คน(สำนักงานพัฒนาการป้องกันและแก้ไขปัญหายาเสพติด, 2545)    และในปี 2546  เฉพาะในส่วนของภาคใต้ได้มีการศึกษาสถานการณ์การใช้ยาและประมาณการจำนวนผู้ที่เกี่ยวข้องกับยาเสพติดในภาคใต้  ปี 2546  พบว่าเคยมีผู้ใช้สารเสพติดชนิดใดชนิดหนึ่ง  ดังนี้  กระท่อม  กัญชา  ฝิ่น  ยาอี  ยาเลิฟ  ยาเค  โคเคน  เฮโรอีน  สารระเหย  และยาบ้า  จำนวน  323,300  คน   คิดเป็นร้อยละ  5.5  ของประชากรในพื้นที่  และพบว่าในช่วง  30  วัน  ยังคงใช้สารเสพติดอยู่  จำนวน  128,200  คน  หรือร้อยละ  2.2  ( ศรีสมภพ  และคณะ ,  2546 )

ปัจจุบันรัฐบาลได้ดำเนินการตามนโยบายพลังแผ่นดินและการบังคับใช้กฎหมายต่างๆ  ทำให้มีผู้เสพยาเสพติดเข้ามารับการบำบัดรักษาทั้งในระบบสมัครใจและบังคับรักษามีจำนวนมากขึ้น  แต่ก็พบว่าจำนวนของผู้ที่เข้ารับการบำบัดรักษาแล้วยังมีผู้ผ่านการบำบัดรักษาหลายรายที่กลับไปเสพยาอีกสูงถึงร้อยละ  75  ในระยะเวลา  3  เดือนแรกหลังหยุดยา ( ทรงเกียรติ , 2544  อ้างตามวิมล และวิภาวดี , 2547 )  สิ่งเหล่านี้คือความท้าทายให้บุคลากรทางการบำบัดรักษาและสังคมได้หันมาให้ความสำคัญกับการดูแลผู้ป่วยที่ติดยาเสพติดเหล่านี้อย่างต่อเนื่อง  ที่จะค้นหาศึกษาและพัฒนามาตรการและบริการบำบัดให้เข้ากับปัญหาและความต้องการ จำเพาะตัวของผู้ป่วยแต่ละคน  อันเป็นสิ่งสำคัญต่อความสำเร็จสูงสุดในการกลับไปสู่ชีวิตที่มีคุณค่าของครอบครัวและสังคม (โรงพยาบาลธัญญารักษ์, 2544)  โดยที่ผู้ป่วยเกิดการเรียนรู้สู่ชีวิตที่ปลอดยาเสพติดสามารถดำเนินชีวิตโดยมีกิจกรรมตามปกติหลาย ๆ ด้านให้ดีที่สุด เพื่อไม่ให้กลับไปเสพซ้ำ  (วิโรจน์และวิมลวรรณ, 2544) อันจะลดผลที่มีต่อสุขภาพของผู้เสพยาเสพติด  ช่วยให้ครอบครัวมีความมั่นคงเป็นครอบครัวที่อบอุ่น  สังคมโดยรวมก็จะน่าอยู่ประเทศชาติมีประชากรที่มีคุณภาพอันส่งผลต่อการพัฒนาประเทศที่ดีต่อไป

การบำบัดรักษาและการดูแลหลังการบำบัดรักษา

เนื่องจากพฤติกรรมการติดยาเสพติดเป็นพฤติกรรมที่ซับซ้อน&nbsp; มีสาเหตุทั้งด้านส่วนบุคคล&nbsp; ด้านสังคม&nbsp; ด้านพันธุกรรม&nbsp; ด้านฤทธิ์ทางเภสัชวิทยาของยา และด้านจิตใจเป็นต้น&nbsp; ซึ่งสาเหตุดังกล่าวเมื่อจัดกลุ่มพบว่า&nbsp; การติดยาเสพติดมีสาเหตุมาจากปัจจัยทางชีวภาพ&nbsp; ปัจจัยทางด้านจิตใจ&nbsp; และปัจจัยทางสังคมวิทยา&nbsp; อันนำไปสู่การเสพยาเสพติดตั้งแต่การใช้ยาแบบลองใช้&nbsp; ใช้จนชินแล้วเกิดการติดยา<br />

จนกระทั้งติดอย่างหนักในที่สุด (ทรงเกียรติ , 2543 )  แล้วบุคคลทั่วไปในสังคมเห็นความแตกต่างของคนกลุ่มนี้ได้อย่างชัดเจน ซึ่งสะท้อนให้เห็นความแตกต่างของพฤติกรรมและลักษณะต่าง ๆ ของบุคคลจากการศึกษาพบว่า ลักษณะของผู้ติดยาเสพติดที่พบเห็นได้  คือ 1.  ด้านพฤติกรรม ผู้ติดยาเสพติดจะพยายามทุกวิถีทางเพื่อให้ได้มาซึ่งยาเสพติด  ส่งผลต่อพฤติกรรมที่แสดงออก  เช่นขาดความรับผิดชอบ  โกหก  ขาดระเบียบวินัย  เสียสัมพันธภาพกับครอบครัว  และสังคม  รวมทั้งก่อปัญหาอาชญากรรม  ปัญหาโสเภณีหรือโรคเอดส์  เป็นต้น 2.  ด้านความคิด  ผู้ติดยาเสพติดมักมีความคิดในขอบเขตจำกัด  คิดต่อต้านสังคม  หรือ  รังเกียจตนเอง  ไม่กล้าเผชิญปัญหา 3.  ด้านความรู้สึก ผู้ติดยาเสพติดรู้สึกว่าตนเองเป็นคนไร้ค่าไม่เป็นที่ต้องการของครอบครัว  สังคม  มีการเปลี่ยนแปลงทางอารมณ์ได้ง่าย  อ่อนไหว  หรือวู่วาม 4.  ด้านบุคลิกภาพ ผู้ติดยาเสพติดมักแยกตนเองไม่ค่อยสนใจดูแลตนเอง  ขาดความมั่นใจ  หรือมีท่าทีก้าวร้าว  เป็นต้น 5.  ด้านจิตใจ ผู้ติดยาเสพติดมักมีจิตใจอ่อนแอ  อารมณ์อ่อนไหว  ไม่สามรถจัดการกับอารมณ์ของตนเองได้  ขาดความภาคภูมิใจในตนเอง  ซึมเศร้า  บางรายอาจมีอาการทางจิต จนมีพฤติกรรมเปลี่ยนแปลงกลัวคนมาทำร้าย  หวาดระแวง  หลงผิด  ประสาทหลอน  อาจทำร้ายตนเองและผู้อื่นได้เพราะผู้ติดยาเสพติดจะมีความแตกต่างกันทั้งความรุนแรงในการติดยาเสพติด โรคแทรกซ้อน การสนับสนุนจากสังคมและคนรอบข้าง ความพร้อมที่จะเปลี่ยนแปลงและลักษณะส่วนตัวของแต่ละคน (ล่ำซำ, 2544)
จากลักษณะดังกล่าวสิ่งที่จะช่วยเหลือได้  คือ  การบำบัดรักษาที่ถูกต้องเหมาะสมกับผู้ติดยาเสพติดในแต่ละรายไป ( ฉวีวรรณ , 2541 ; ธงชัย , 2544 , สุชาติ , 2544  อ้างตาม พจมาลย์ , 2548  และทรงเกียรติ , 2543 )  รัฐบาลได้ให้ความสำคัญกับการแก้ไขปัญหายาเสพติดอย่างต่อเนื่อง  สำหรับยุทธศาสตร์ด้านการบำบัดรักษาผู้เสพผู้ติดยาเสพติดมาตรการสำคัญที่นำมาใช้ คือ  การกำหนดให้มีการบำบัดรักษาและฟื้นฟูสมรรถภาพผู้ติดยาเสพติดใน  2  ระบบ  คือ 1. ระบบสมัครใจ ( Voluntary  System )  คือ  ระบบที่เปิดโอกาสให้ผู้ติดยาเสพติดซึ่งต้องการจะเลิกยายาเสพติดสมัครใจเข้ารับการบำบัดรักษาในสถานพยาบาลต่าง ๆ 2. ระบบบังคับ ( Compulsory  System )  ซึ่งปฏิบัติเป็น  2  รูปแบบ  คือ 2.1 การบังคับบำบัดรักษาโดยกระบวนการคุมประพฤติ 2.2 การบังคับบัดรักษาโดยกระบวนการราชทัณฑ์ การบำบัดรักษาผู้ป่วยยาเสพติดนั้นมีความซับซ้อน และผู้ป่วยก็มีความหลากหลาย    ต้อง
การการบำบัดที่แตกต่างออกไป  ซึ่งในประเด็นนี้เอง โปรแกรมการบำบัดรักษาที่ดีที่สุดจึงเป็นการผสมผสานการบำบัดรักษาและบริการอื่น  เพื่อให้ตรงกับปัญหาของผู้ป่วยแต่ละราย  ซึ่งต้องปรับให้เข้ากับอายุ  เชื้อชาติ  วัฒนธรรม  เพศ  ความสัมพันธ์ในครอบครัว (โรงพยาบาลธัญญารักษ์, 2544) การบำบัดรักษาจึงมีรูปแบบที่มีความแตกต่างกันออกไป  เพื่อรองรับความต้องการ ความร่วมมือของผู้ป่วยและครอบครัวของผู้ป่วยยาเสพติด (ล่ำซำ, 2544) รูปแบบของการบำบัดรักษาที่นำมาใช้เป็นที่แพร่หลายในประเทศไทย ได้แก่ 1.  การบำบัดแบบผู้ป่วยนอกตามรูปแบบจิตสังคมบำบัด (Matrix program) เป็นรูปแบบของการบำบัดรักษาผู้ป่วยยาเสพติดแบบผู้ป่วยนอก  โดยยึดหลักการปรับเปลี่ยนความคิดของผู้ป่วยให้เข้าใจถูกต้อง  โดยองค์ความรู้ต่าง ๆ ที่ให้กับผู้ป่วยและครอบครัว หรือนำไปสู่การเปลี่ยนแปลงพฤติกรรม  แบบแผนการดำเนินชีวิต  ส่งเสริมให้มีคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้น โดยมีองค์ประกอบสำคัญของโปรแกรมคือ  การให้การปรึกษารายบุคคลและครอบครัว กลุ่มฝึกทักษะการเลิกยาระยะเริ่มต้น  กลุ่มป้องกันการกลับไปติดยาซ้ำ  กลุ่มครอบครัวศึกษา กลุ่มสนับสนุนทางสังคม (จรูญพร, 2544) 2.  การบำบัดรักษาและฟื้นฟูสมรรถภาพรูปแบบ ชุมชนบำบัด (Therapeutic Community) ชุมชนบำบัดเป็นรูปแบบที่บำบัดรักษาและฟื้นฟูสมรรถภาพผู้ติดยาเสพติด ที่มุ่งความพยายามที่จะเปลี่ยนเจตคติ พฤติกรรม ของผู้ใช้ยาเสพติด ไปสู่การมีชีวิตที่ดี ยืนอยู่บนพื้นฐานหลักการของมนุษย์ ในอันที่จะดำรงชีวิตอยู่ด้วยการผูกพัน ห่วงใย และรับผิดชอบซึ่งกันและกัน  เพื่อส่งเสริมความเจริญของบุคคล  โดยวิธีการการช่วยเหลือตนเอง (Self-Help) และการใช้กลุ่มเพื่อนช่วยเหลือกัน (Peer Presuse) การจัดสิ่งแวดล้อมที่ดี ด้วยการดำเนินการด้วยกลุ่มบำบัดและการทำงานเพื่อการบำบัดรักษา ด้วยกลวิธีเทคนิคในการปรับพฤติกรรมของสมาชิกในชุมชนบำบัด  ภายใต้สิ่งแวดล้อมของการบำบัด กฎระเบียบ ขนบธรรมเนียมประเพณี และปรัชญา (มงคล, 2544) 3.  กลุ่มบำบัด (Group Therapy)  เป็นการใช้หลักของทฤษฎีต่าง ๆ ในการจัดกลุ่มเพื่อ ช่วยให้ผู้ที่มีปัญหาเกี่ยวกับพฤติกรรมอารมณ์และความคิด เกิดการเปลี่ยนแปลงไปในทางที่เหมาะสม ด้วยกระบวนการของการทำกลุ่มบำบัด ที่เลือกสรรเพื่อการบำบัดผู้ป่วย(วันเพ็ญและจงรัก, 2544) 4.  การบำบัดรักษาผู้ป่วยยาเสพติดโดยใช้หลักศาสนา  เป็นรูปแบบที่ใช้หลักศาสนาในการบำบัดรักษา เช่น การสอนหลักธรรมทางศาสนา  การทำละหมาด การนั่งสมาธิ และอาจใช้ร่วมกับสมุนไพรการอบและนวดตัว  เพื่อการบำบัดรักษาทั้งทางร่างกายและจิตใจ สำหรับขั้นตอนการบำบัดรักษาในระบบสมัครใจและระบบบังคับมี  4  ขั้นตอน  คือ 1.  ขั้นตอนเตรียมการก่อนรักษา  ( Pre – admission  Period )  เป็นการเตรียมตัวผู้ป่วยให้พร้อมที่จะเข้ารับการบำบัดรักาให้เกิดความเชื่อมั่น  และมีความตั้งใจจริงที่จะเลิกยาเสพติด  ยอมรับการบำบัดรักษาตามกรรมวิธี  และระยะเวลาที่กำหนด 2.  ขั้นตอนถอนพิษยา  ( Withdrawal  Treatment  or  Detoxification )  เป็นการบำบัดรักษาอาการทางกายที่เกิดจากการใช้ยาเสพติดตามกรรมวิธีทางการแพทย์  เช่น  การลดขนาดยาลงเรื่อย ๆ  หรือการเปลี่ยนยาตัวแทน  เช่น  เมทาโดนแทนเฮโรอีน  จนอาการขาดยา ( Withdrawal  Symtoms )  หมดไป  ทั้งนี้เพื่อแก้ฤทธิ์ยาเสพติดโดยตรง  ช่วยรักษาอาการขาดยา 3.  ขั้นตอนการฟื้นฟูสมรรถภาพ  ( Rehabilitation )  เป็นขั้นตอนที่ต่อเนื่องจากขั้นตอนถอนพิษยา  เป็นการปรับสภาพร่างกายและจิตใจให้มีความเข้มแข็งปรับเปลี่ยนพฤติกรรมบุคลิกภาพให้สามารถกลับคืนสู่สังคมได้อย่างปกติ  ด้านการฟื้นฟูสมรรถภาพทั้งทางร่างกาย  จิตใจ  อาชีพ  และสังคม  ด้านกิจกรรมต่าง ๆ  เช่น  กิจกรรมกลุ่มบำบัด  งานบำบัด  การให้คำแนะนำปรึกษา  การอบรมธรรมะ  การฝึกทักษะอาชีพ  เป็นต้น  โดยมีเป้าหมายเพื่อลดอัตราการติดซ้ำ  ส่งเสริมสุขภาพและคุณภาพชีวิต 4.  ขั้นตอนการติดตามผลและการดูแลหลังการบำบัดรักษา  ( Aftercare )เป็นการติดตามดูแลผู้ติดยาเสพติดที่ได้รับการบำบัดรักษาและคืนสู่ครอบครัว  โดยให้การช่วยเหลือประคับประคอง  ให้คำแนะนำ  เสริมกำลังใจ  ทั้งผู้ป่วยและครอบครัว  เพื่อให้ผู้ป่วยสามารถใช้ชีวิตอยู่ในสังคมทั่วไปได้อย่างปกติ  โดยไม่กลับไปเสพยาเสพติดอีก (ศตส, 2546; ทรงเกียรติ  และคณะ , 2543 ; พจมาลย์ , 2548 ; บุญญวิจักษณ์ , 2545 ) ผลสำเร็จของการบำบัดรักษาและฟื้นฟูสมรรถภาพผู้ติดยาเสพติด  อยู่ที่การคงระยะหยุดใช้สารเสพติดให้นานที่สุด  ซึ่งหัวใจหลักอยู่ที่การติดตามดูแลหลังการรักษา  ( Aftercare )  แก่ผู้ที่เข้ารับการบำบัดแล้ว  อันอยู่บนพื้นฐานของการดูแลแบบองค์รวม  ที่จะช่วยเหลือประคับประคอง  ให้คำแนะนำเสริมกำลังใจทั้งผู้ป่วยและครอบครัว เพื่อให้ผู้ป่วยที่รักษาแล้ว สามารถใช้ชีวิตอยู่ในสังคมทั่วไปได้ปกติ โดยไม่กลับไปเสพยาเสพติดอีก (สถาบันธัญญารักษ์, ม.ป.ป และ  เยาวเรศ , 2546 )  โดยมีเหตุผล  คือ 1. เพื่อให้การดูแลช่วยเหลือผู้ป่วยตามสภาพปัญหาได้ถูกต้อง 2. เพื่อเสริมสร้างขวัญกำลังใจให้ผู้ป่วยหลังรักษา 3. เพื่อการดูแลร่วมกันกับครอบครัวอย่างต่อเนื่อง 4. เพื่อศึกษาปัจจัยต่าง ๆ  มีผลต่อการดำรงชีพของผู้ป่วยยาเสพติดในสังคมภายนอก ด้วยวิธีการเยี่ยมบ้านผู้ป่วยและครอบครัว  เยี่ยมที่ทำงานหรือที่สถานศึกษา  การนัดมาพบที่สถานบำบัด  การติดต่อทางโทรศัพท์  ไปรษณีย์  หรือผ่านบุคคลอื่นที่ใกล้ชิดกับผู้ป่วย  ( วิมล  และ วิภาวดี , 2547 )  โดยมีกิจกรรมของการดูแล  คือ  การให้คำปรึกษา  การแนะแนวอาชีพ  การตรวจปัสสาวะ  และการทำกิจกรรมกลุ่มติดตามผล  เช่น  กลุ่มปัญญาสังคม  เป็นต้น ซึ่งผู้ให้การบำบัดจำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องมีส่วนร่วมในการวางแผนก่อนจำหน่าย  กับผู้ป่วยและครอบครัว  เพื่อการติดตามดูแลหลังรักษาอันเป็นขั้นตอนที่สำคัญที่สุดที่จะคงไว้ซึ่งการไม่ใช้สารเสพติดของผู้ป่วย  โดยการทำความเข้าใจในความสำคัญนี้ร่วมกัน  และสานต่อเชื่อมโยงผู้ป่วยแต่ละรายในระยะก่อนออกจากสถานบำบัดและภายหลังออกจากสถานบำบัดแล้ว  พร้อมทั้งสนับสนุนครอบครัวหรือผู้ที่มีความสำคัญกับผู้ป่วย  ให้สามารถช่วยเหลือให้กำลังใจผู้ป่วย  และแก้ไขปัญหาได้อย่างมีประสิทธิภาพ การวางแผนร่วมกันของผู้บำบัดรักษากับผู้ป่วย  ครอบครัว หรือโรงเรียน  จะช่วยให้ค้นพบความต้องการการดูแลหลังรักษาของผู้ป่วยได้ดี  ทั้งนี้เพื่อให้การดูแลที่ต่อเนื่องเหมาะสมกับความต้องการของผู้ป่วยเอง

ความต้องการดูแลหลังการบำบัดรักษาของผู้ติดยาเสพติด

ภายหลังการบำบัดรักษาและฟื้นฟูสมรรถภาพผู้ป่วยยาเสพติดแล้ว  ผู้ป่วยจำนวนหนึ่งยังคงกลับไปเสพยาซ้ำ  โดยเฉพาะในช่วง  3  เดือนแรก  ที่มีโอกาสกลับไปเสพยาซ้ำสูงถึงร้อยละ  75  ( ทรงเกียรติ ,2544  อ้างตาม  วิมล  และ วิภาวดี , 2547 )  นอกจากนี้ยังมีการศึกษาพบว่าผู้ป่วยยาเสพติดหลังบำบัดรักษาแล้วประมาณหนึ่งในสามจะกลับไปเสพยาเสพติดซ้ำในช่วงสั้น ๆ  อีกหนึ่งในสามจะกลับไปใช้ยาเสพติดอย่างเรื้อรัง  และหนึ่งในสามจะสามารถเลิกยาเสพติดได้  (Gosski, Kelley and Haven, 1993  อ้างตามสำนักงาน ป.ป.ส, 2546;นิภา,มปป.)  ซึ่งมีสาเหตุมาจาก
1.  ปัจจัยส่วนบุคคล (Personal factor) โดยเฉพาะการที่ผู้ป่วยมีอาการทางด้านร่างกายด้วยอาการขาดยา (withdrawal)  อาการอยากยา (Graving) การขาดแรงจูงใจในการเลิกยา  และการขาดทักษะในการเผชิญกับสถานการณ์ที่เสี่ยงต่อการใช้ยา  มีทัศนคติที่ดีต่อการใช้ยา  ขาดความสามารถในการควบคุมตนเองเป็นต้น
2.  ปัจจัยด้านสิ่งแวดล้อม  (Environmental factor)  ได้แก่การมีแหล่งยาในชุมชน  การอยู่ในสภาพแวดล้อมที่กระตุ้น  คุกคามผู้ป่วย  สถานการณ์ที่ก่อให้เกิดความเครียด  การขาดแหล่งสนับสนุนจากบุคคลใกล้ชิด เช่นครอบครัว เพื่อนที่ดี  อันนำไปสู่การเสพยาซ้ำในที่สุด
ดังที่ได้กล่าวมาแล้วว่า&nbsp; &nbsp; &nbsp; หัวใจหลักของการที่จะทำให้ผู้ป่วยยาเสพติดหยุดใช้ยาเสพติดได้นานที่สุดคือ การติดตามดูแลหลังรักษา ซึ่งมีความสำคัญ กล่าวคือ ผู้ติดยาเสพติดที่ผ่านการบำบัดรักษาแล้ว&nbsp; บุคคลในครอบครัว&nbsp; ญาติพี่น้อง&nbsp; และสังคมจะคาดหวังให้เขาเหล่านั้นเลิกใช้ยาเสพติดได้แต่ในความเป็นจริงยังมีผู้ที่ผ่านการบำบัดรักษาแล้วหลายรายที่กลับไปติดซ้ำอีก&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; ซึ่งสาเหตุการเสพซ้ำนั้นอาจจะมาจากหลายสาเหตุ เช่น ตัวผู้ผ่านการบำบัดรักษายังไม่พร้อมที่จะเลิก สิ่งแวดล้อมที่อยู่อาศัยยังมีการแพร่ระบาดของยาเสพติด ปัญหาการว่างงาน&nbsp; ปัญหาจากครอบครัว&nbsp; &nbsp;  และผู้ผ่านการบำบัดยังไม่มีการปรับเข้าหากันเพื่อให้เกิดการอยู่ร่วมกันอย่างมีความสุข (วิมลและ วิภาวดี, 2547)&nbsp; การติดตามดูแลหลังรักษา&nbsp; จึงถือเป็นขั้นตอนที่สำคัญมากขั้นตอนหนึ่ง&nbsp; เพราะผู้ป่วยที่ผ่านการบำบัดรักษาแล้วเมื่อกลับสู่ครอบครัว สังคม สภาพแวดล้อมจะแตกต่างไปจากสถานบำบัด&nbsp; ผู้ที่ผ่านการบำบัดอาจจะมีการปรับตัวให้เข้ากับครอบครัว&nbsp; สภาพแวดล้อมและสังคม&nbsp; บางครั้งผู้ผ่านการบำบัดอาจเกิดปัญหาหรืออุปสรรค&nbsp; จนไม่สามารถประคับประคองจิตใจให้เข้มแข็งที่จะต่อสู้กับอุปสรรคได้ และอาจหวนกลับไปพึ่งยาเสพติดได้ (วิมลและวิภาวดี, 2547 ; สำนักงานพัฒนาการป้องกันและแก้ไขยาเสพติด, 2542)<br />

ซึ่งในข้อเท็จจริงโดยทั่วไปแล้ว บุคคลต้องเผชิญกับสถานการณ์ใหม่ๆ มักหลีกเลี่ยงการเผชิญหน้า โดยหันเป้าหาคนกลุ่มเดิมสังคมเดิม  หรือพฤติกรรมที่เคยชินเดิม ๆ ที่เคยกระทำ กลับมาสู่สิ่งแวดล้อมที่คุ้นเคยด้วยความรู้สึกว่าปลอดภัยกว่า ซึ่งสิ่งนี้ชี้ให้เห็นว่าผู้ป่วยที่ผ่านการบำบัดรักษาแล้ว ก็จะมีความกลัวในการเผชิญหน้ากับสังคม ทำให้มีปัญหาเกี่ยวกับการปรับตัวกับครอบครัวและบุคคลแวดล้อม ดังนั้นจึงต้องให้การดูแลผู้ป่วยเหล่านี้หลังการบำบัดรักษาแล้ว (After care) ซึ่งเป็นวิธีการสำคัญที่จะช่วยให้ผู้เคยติดยาเสพติดมีภูมิคุ้มกันทางจิต สามารถลดความถี่ความรุ่นแรงของการกลับไปเสพซ้ำ และยังสนับสนุนให้เขาสามารถอยู่กับสังคมได้อย่างปกติอีกด้วย ดังนั้น  บทบาทสำคัญอย่างหนึ่งของเจ้าหน้าที่ของสถานพยาบาลคือการติดตามผลและดูแลหลังการรักษา      ด้วยการช่วยเหลือผู้ผ่านการบำบัดและครอบครัว        โดยเฉพาะการตอบสนองความต้องการการดูแลของผู้ป่วย  เมื่อกลับมาอยู่กับครอบครัว  การดูแลหลังรักษาจากครอบครัว  และบุคลากรทางการบำบัดรักษาเพื่อให้ผู้ผ่านการบำบัดรักษา สามารถปรับตัวใช้ชีวิตอยู่ในครอบครัว  สังคมและดำเนินชีวิตได้อย่างปกติ  โดยไม่หันกลับไปพึ่งพายาเสพติดอีก

แนวคิดความต้องการการดูแล

ความต้องการ (Need)&nbsp; หมายถึงแรงขับภายในที่บุคคลแสดงออกถึงสิ่งที่ปรารถนา&nbsp; สามารถประเมินได้จากความพึงพอใจที่บุคคลรับรู้ถึงความต้องการของตนเอง&nbsp; &nbsp; ทั้งด้านร่างกาย&nbsp; ความปลอดภัยความรัก&nbsp; ความยอมรับนับถือ และการพัฒนาศักยภาพแห่งตน&nbsp; ซึ่งอาจมีความแตกต่างกันทั้งชนิดและปริมาณ&nbsp; และเปลี่ยนแปลงไปตามการได้รับการตอบสนองจากปัจจัยหลายประการ&nbsp; โดยเฉพาะระยะที่มีความเจ็บป่วย&nbsp; บุคคลจะมีความต้องการการดูแลและการช่วยเหลือเพิ่มขึ้น&nbsp; นอกเหนือจากความต้องการอื่น ๆ ที่มีอยู่ในชีวิตประจำวัน (ศรีเรือน, 2536 ; มยุรี, 2548; อุมาลี, 2548)<br />
การดูแล (Caring)&nbsp; หมายถึงการแสดงถึงความสัมพันธ์ระหว่างบุคคลตอบุคคล&nbsp; ด้วยพฤติกรรมที่มีความห่วงใย&nbsp; &nbsp; สนใจ&nbsp; &nbsp; เอาใจใส่&nbsp; &nbsp; ปกป้องรักษา&nbsp;  ให้ความสัมผัสที่นุ่มนวล&nbsp; มีท่าทีที่สุภาพอ่อนโยนไม่รังเกียจ&nbsp; รู้สึกรักและมีความปรารถนาดี&nbsp; ซึ่งเกิดจากการมีสัมพันธ์ภาพที่ดีต่อกัน&nbsp; ช่วยให้เกิดความไว้วางใจซึ่งกันและกัน&nbsp; &nbsp;  ทำให้เกิดการตอบสนองความต้องการของผู้ป่วยได้ตรงตามความต้องการของเขาโดยไม่จำกัดด้วยอุปสรรคของสิ่งแวดล้อมหรือขนบธรรมเนียมประเพณีใด ๆ (Rita Hammer, 2000 ; อุมาลี, 2548 ; สมจิต, 2543)<br />
ความต้องการการดูแลของผู้ป่วยยาเสพติดที่ผ่านการบำบัดรักษา&nbsp; จึงเป็นการแสดงออกถึงความปรารถนาของผู้ป่วยที่จะได้รับการเอาใจใส่&nbsp; ห่วงใย&nbsp; สนใจ&nbsp; ปกป้องรักษา ด้วยความนุ่มนวล สุภาพ ไม่รังเกียจ ตอบสนองความต้องการ การดูแลจากปัญหาภาวะด้านสุขภาพ โดยเฉพาะการที่เคยติดยาเสพติด ด้วยความรู้สึกที่ดีจากสัมพันธ์ภาพที่ดีต่อกันระหว่างผู้ป่วยและผู้ที่ดูแล(สมจิต, 2540)&nbsp;  ซึ่งจะทำให้บุคคลที่ดูแลรับรู้ถึงความต้องการได้ถูกต้องตรงประเด็น&nbsp; ซึ่งทำให้เกิดการตอบสนองความต้องการของผู้ป่วยได้ตรงตามความต้องการของเขาจริง ๆ อันส่งผลดีต่อการแก้ไขปัญหาการป้องกันการเสพยาเสพติดซ้ำ ทำให้เขาดูแลตนเองในระดับที่เพียงพอต่อเนื่อง ซึ่งจำเป็นต่อสุขภาพของเขา&nbsp; และพัฒนาคุณภาพชีวิตที่ดีต่อไป&nbsp; ล่ำซำ (2544) กล่าวว่า การจัดการรักษาให้เหมาะสมกับผู้ป่วยแต่ละราย เป็นสิ่งที่มีความจำเป็นยิ่ง ซึ่งพบว่าถ้าผู้ดูแลผู้ป่วยยาเสพติดสามารถค้นหาความต้องการของผู้ป่วยได้อย่างถูกต้องแล้ว และได้รับการตอบสนองที่เหมาะสม&nbsp; ผู้ป่วยจะดีขึ้น&nbsp; ดั่งเช่น การศึกษาของปาริชาต (2548)กล่าวว่ากลุ่มตัวอย่างเห็นว่าผู้ที่ติดยาเสพติดต้องการการยอมรับ กำลังใจและความเข้าใจ&nbsp; หากครอบครัวและสังคมมีสิ่งเหล่านี้ให้แก่เขา&nbsp; โอกาสที่ผู้ที่ผ่านการบำบัดรักษาแล้วไม่กลับไปเสพยาเสพติดอีกสูงถึงร้อยละ 85.4&nbsp; ซึ่งนั้นบอกให้รู้ว่าผู้ติดยาเสพติดสามารถแก้ไขหรือเปลี่ยนแปลงได้ขอเพียงได้รับความรัก&nbsp; ความเข้าใจ&nbsp; ความจริงใจ และการยอมรับจากบุคคลในครอบครัว&nbsp; เพื่อน&nbsp; ญาติพี่น้องและคนในสังคม&nbsp; เพราะสามารถแก้ไขปัญหาได้ตรงประเด็นและตอบสนองความต้องการ การดูแลผู้ติดยาเสพติดได้ถูกต้อง<br />

วิมลและวิภาวดี (2547) ได้ศึกษาสำรวจความต้องการในการดูแลหลังรักษาของผู้ป่วยยาเสพติดสถาบันธัญญารักษ์&nbsp; กับผู้ป่วยในทั้งระยะถอนพิษยา และระยะฟื้นฟูสมรรถภาพ&nbsp; จำนวน 319 คน พบว่าผู้ป่วยส่วนใหญ่ร้อยละ 71.8 มีความเห็นว่า&nbsp; &nbsp;  มีความจำเป็นที่จะต้องมีการติดตามดูแลและให้ความช่วยเหลือแก่ผู้ป่วยหลังจากรักษาแล้ว&nbsp; เพื่อให้กลับไปเลิกยาเสพติดได้เมื่อกลับไปอยู่ที่บ้าน&nbsp; เพราะจะช่วยให้ผู้ป่วยไม่หันไปติดยาเสพติดอีก&nbsp; &nbsp;  เจ้าหน้าที่ก็เกิดความแน่ใจ&nbsp;  รู้การเปลี่ยนแปลงของผู้ป่วย&nbsp; อาจจะช่วยแก้ไขปัญหาบางอย่างให้ได้&nbsp; ผู้ป่วยเองได้มีแหล่งในการปรึกษาขอความช่วยเหลือ&nbsp; ผู้ป่วยเกิดกำลังใจ การประเมินผลการบำบัดรักษาจะมีความถูกต้องนำไปสู่การแก้ไข&nbsp; ปรับปรุงหรือพัฒนารูปแบบการบำบัดรักษาที่ดีต่อไป
ส่วนความเห็นว่าต้องการให้ใคร่เป็นผู้ดูแลหลังการบำบัดรักษา เพื่อไม่ให้กลับไปใช้ยาเสพติดอีกพบว่าผู้ป่วยร้อยละ 78.4&nbsp; ให้ความเห็นว่าต้องการให้ญาติหรือคนในครอบครัวเป็นผู้ดูแล เพราะครอบครัวเป็นเวทีเรียนรู้เกี่ยวกับความรัก&nbsp; ความมีคุณค่าในตน ความนับถือ และความมีคุณค่าในตนเอง

รวมทั้งความหวังในชีวิต พลังที่ก้าวไปข้างหน้า โดยไม่ท้อถอยต่ออุปสรรค และเป็นปราการด่านแรกที่จะไม่ให้ลูกหลานหันไปเสพยาเสพติด  โดยมีความต้องการให้บุคคลดังกล่าวปฏิบัติต่อเขาคือ (เรียงลำดับความต้องการจำนวนมากไปหาน้อย)ดูแลเอาใจใส่มากขึ้น    ให้ความเข้าใจ    กำลังใจ  ความอบอุ่นใจ    คำปรึกษา  ความรัก  ให้อภัย  เลิกพูดถึงเรื่องที่ผิดพลาดในอดีต  ให้ความไว้วางใจ  ไม่ดุดาด้วยอารมณ์  ให้โอกาส  คอยตักเตือน  ไม่บังคับจนเกินไป รับฟังเหตุผล  เป็นห่วงเป็นใย  ครอบครัวอยู่กันพร้อมหน้า  ครอบครัวมีความอบอุ่น ให้ความสนิทสนม  เลิกบ่น  ไม่มองว่าเป็นคนติดยา  คอยช่วยเหลือ  ไม่ตามใจมากเกินไป  และอย่าเอาตำรวจมาจับผมรู้ลึกเจ็บ (ทรงเกียรติ,2540;วิมลและวิภาวดี, 2547;ดรุณีและคณะ,2548) ซึ่งสอดคลองกับการศึกษาของพิไลรัตน์ (2545) เกี่ยวกับความต้องการการช่วยเหลือจากสังคมของผู้ต้องขังสตรีคดียาเสพติดคือ บุคคลดังกล่าว ต้องการการให้โอกาสจากสังคม ไม่ตีตราว่าเป็นขี้คุก ขอให้สังคมเข้าใจปัญหาของผู้ที่มีรายได้น้อย ผู้ด้อยโอกาส อยากให้สังคมอ้าแขนรับอย่างอบอุ่น มีทุนสนับสนุนและจัดหางานให้ สภาพของผู้เสพยาหลังจากหยุดเสพ  จะมีความต้องการความรักความเข้าใจ  มีการแลกเปลี่ยนความคิดเห็น  ความรู้สึกต่อกัน  แสดงความรักความผูกพันที่มีต่อครอบครัว  ร่วมทั้งบอกความต้องการของตนเองต่อครอบครัวมากกว่าบุคลากรทางการแพทย์  เพราะสมาชิกครอบครัวและคนสำคัญอื่น ๆ ได้แก่บิดา  มารดา  ผู้ปกครอง  ครู  อาจารย์  เป็นเสมือนเพื่อนใจที่จะช่วยคลี่คลายปัญหาต่าง ๆ ด้วยการยอมรับ  สนับสนุนให้กำลังใจ    และให้โอกาสอันเป็นการตอบสนองความต้องการการดูแลที่ช่วยให้หลีกเลี่ยงยาเสพติดได้ (ดรุณีและคณะ, 2548; ฉลวย, 2547;เพชราภรณ์,2547;ทิพาวดี, 2545)
จากการศึกษาดังกล่าวทำให้ทราบว่าผู้ป่วยเมื่อกลับไปอยู่ที่บ้านบุคคลที่เขาต้องการให้ดูแลเขาคือบุคคลในครอบครัว  และต้องการการดูแลโดยให้ปฏิบัติต่อเขาให้ดีกว่าเดิมทั้งการกระทำ  คำพูด และสายใยของความผูกพันในครอบครัว  จึงทำให้ค้นพบว่าแนวทางที่จะดูแลจากความต้องการของผู้ป่วย(วิมลและวิภาวดี, 2547)  คือ 1.  การสร้างสัมพันธภาพที่ดีภายในครอบครัว สัมพันธภาพช่วยสร้างความสัมพันธ์ระหว่างบุคคล  และสามารถที่จะรักษาและดำรงไว้ซึ่งความสัมพันธ์อันดี  ซึ่งเป็นสื่อสำคัญต่อการอยู่ร่วมกันได้อย่างปกติสุข  และรวมถึงการรักษาสัมพันธ์ภาพที่ดีของสมาชิกในครอบครัว  ซึ่งเป็นแหล่งสำคัญในการเสริมสร้างทักษะ  และกำลังใจ  ตลอดจนความเข้มแข็งให้กับผู้ป่วยและครอบครัว  โดยมีองค์ประกอบสำคัญ  ได้แก่ 1.1 การสื่อสารที่ดีต่อกัน 1.2 การแสดงความห่วงใยซึ่งกันและกัน 1.3 การยอมรับและความไว้วางใจซึ่งกันและกัน 1.4 การให้กำลังใจและความเข้าใจต่อกัน สัมพันธภาพที่ดี  เป็นปัจจัยสำคัญที่ทำให้ครอบครัวมีความเข้าใจ  สนิทสนมผูกพัน รักใคร่  ถ่ายทอดความรู้สึกนึกคิด  ความต้องการ  หรือพฤติกรรมต่าง ๆ ของตนเองให้คนอื่นรับรู้และเข้าใจ  ก่อให้เกิดความรู้สึกที่ดี  มีกำลังใจ  แต่หากสัมพันธภาพที่ไม่ดีจะทำให้คนที่เรามีสัมพันธภาพด้วยรู้สึกไม่ดี  ท้อแท้  ไม่มีคุณค่า  หรือมีชีวิตที่ปราศจากความหมายและเกิดสัมพันธภาพที่ไม่ดีต่อกัน

1. การเป็นที่ปรึกษาที่ดี การเป็นที่ปรึกษาที่ดี เป็นบทบาทหนึ่งของพ่อแม่หรือผู้ปกครองที่จะต้องให้การ ช่วยเหลือแก่บุตรหลานที่ผ่านการบำบัดรักษาแล้ว  เพื่อให้สามารถแก้ไขหรือคลี่คลายจากปัญหา  ความวิตกกังวล หรือข้อคับข้องใจต่าง ๆ ที่เกิดขึ้น  ซึ่งผลของการแก้ไขหรือช่วยคลี่คลายปัญหา  โดยพ่อแม่หรือผู้ปกครอง จะช่วยลดภาวะอารมณ์อันไม่สุนทรีย์ที่เสี่ยงต่อการที่จะหันกลับไปใช้ยาเสพติด  และช่วยประคับประคองให้เขาสามารถเลิกยาเสพติดอย่างถาวรตลอดไปอีกทางหนึ่ง  ซึ่งทักษะที่จะต้องฝึกฝนเพื่อการเป็นที่ปรึกษาที่ดีสำหรับพ่อแม่หรือผู้ปกครอง  ได้แก่
   2.1 การเป็นผู้ฟังที่ดี 2.2 การสรุปประเด็นสำคัญ 2.3 การให้คำปรึกษาแนะนำ 2.4 การประเมินผล
2. การสร้างความอบอุ่นในครอบครัว ครอบครัวที่อบอุ่นเป็นสุดยอดปรารถนาของทุกครอบครัว  เพราะครอบครัวที่มี ความอบอุ่นนั้นจะทำให้คนในครอบครัวมีความสุข  มีกำลังกาย  กำลังใจ  ที่จะต่อสู้ฝ่าฟันอุปสรรคต่าง ๆ และพร้อมที่จะดำเนินชีวิตไปในทางที่ดี  ลักษณะของครอบครัวที่อบอุ่น  จะเป็นครอบครัวที่มีบรรยากาศที่ดีมีความรักใคร่ปรองดอง  เอื้ออาทรเอาใจใส่ ถ้อยทีถ้อยอาศัย  เมื่อมีอุปสรรคไม่ทอดทิ้ง  ช่วยเหลือและเป็นกำลังใจซึ่งกันและกัน  ซึ่งประกอบด้วย 3.1 ทุกคนต้องปรับตัวให้เข้ากันในครอบครัว 3.2 คนในครอบครัวต้องมีเวลาให้กันและกัน 3.3 การมีความรักต่อกันภายในครอบครัว 3.4 มีการสื่อสารทางบวกในครอบครัว 3.5 มีการให้อภัยกันและกัน 3.6 มีการปรับตัวตามภาวะการเปลี่ยนแปลง 3.7 มีการแบ่งปันภาระหน้าที่ในครอบครัว และช่วยเหลือกัน 3.8 มีความใกล้ชิดทางสัมผัส 3.9 มีกิจกรรมที่ส่งเสริมความผูกพันในครอบครัว 3.10 มีกิจกรรมนันทนาการในครอบครัว ทั้งนี้เพราะความรักและความมุ่งมั่นของครอบครัวในการร่วมแก้ไขปัญหา  จะเป็นเครื่องมือหลักที่ช่วยให้ผู้ป่วยยาเสพติดผ่านพ้นวิกฤตยาเสพติดได้ดีที่สุด จากแนวทางการดูแลดังกล่าวบุคคลในครอบครัวถือเป็นผู้ที่มีความสำคัญยิ่ง  ผู้ให้การบำบัดรักษาผู้ป่วยจำเป็นต้องมีความรู้ในสิ่งเหล่านี้      เพราะจะนำไปสู่การให้ข้อมูล      และการให้ความรู้หรือการทำกิจกรรมกับครอบครัว        ที่จะสามารถตอบสนองความต้องการการดูแลของผู้ป่วยภายหลังจากรักษาได้  สำหรับมาตรการสำคัญในระดับประเทศ    จะสอดคล้องกับการดูแลผู้ป่วยยาเสพติดหลังบำบัดรักษาที่ได้กล่าวมาแล้ว  คือคำสั่งของศูนย์อำนวยการต่อสู่เพื่อเอาชนะยาเสพติดแห่งชาติที่ 75/2546  เรื่องแนวทางการติดตามดูแลช่วยเหลือผู้ที่ผ่านการบำบัด  ฟื้นฟูและพัฒนา  ที่จะมุ่งผลสัมฤทธิ์ต่อการช่วยเหลือดูแล  พัฒนาผู้ที่เลิกยาเสพติดให้สามารถใช้ชีวิตปกติสุข    ให้ความสำคัญกับการพัฒนาผู้เสพ  ผู้ติดยาเสพติดที่ผ่านการบำบัดฟื้นฟูให้มีความรู้ทักษะความสามารถในวิชาชีพ    สามารถเข้าถึงแหล่งเงินทุน  ส่งเสริมให้มีโอกาสประกอบอาชีพได้เท่าเทียมบุคคลทั่วไป  เพื่อให้ผู้ผ่านการบำบัด  ฟื้นฟูและพัฒนา  สามารถดำรงชีวิตอย่างปกติสุขในสังคม      พึ่งตนเองได้และได้รับการยอมรับ  มีโอกาสในการเข้าถึงการศึกษาและการประกอบสัมมาอาชีพ  ไม่ให้กลับไปใช้ยาเสพติดซ้ำ  ดังนั้น  ผู้ติดตามช่วยเหลือ หรือตอบสนองความต้องการ
   การดูแลผู้ที่ผ่านการบำบัด  ฟื้นฟูและพัฒนา    จึงเป็นกลไกสำคัญในการแก้ไขปัญหาผู้เสพ ผู้ติดยาเสพติดอย่างยั่งยืน    ศูนย์อำนวยการต่อสู้เพื่อเอาชนะยาเสพติดแห่งชาติ    จึงเห็นควรกำหนดแนวทางการติดตามดูแลผู้ผ่านการบำบัด  ฟื้นฟูและพัฒนา คือ 1.  ให้ ศตส. กทม/ศตส.จ  บริหารจัดการติดตามดูแลช่วยเหลือผู้ที่ผ่านการบำบัด  ฟื้นฟูและพัฒนาโดยบูรณาการหน่วยงานที่เกี่ยวข้องเข้ามามีส่วนร่วมในการแก้ปัญหาในพื้นที่ 2.  ให้ ศตส. ในพื้นที่เป็นหน่วยปฏิบัติ  โดยผู้อำนวยการเขต/นายอำเภอ และหัวหน้า ศูนย์บริการสาธารณสุข/สาธารณสุขอำเภอเป็นเจ้าภาพ  ด้วยการนำทุนทางสังคม  ครอบครัว    ชุมชนและทรัพยากรในพื้นที่เข้ามามีส่วนร่วมในการติดตามดูแลช่วยเหลือผู้ที่ผ่านการบำบัด  ฟื้นฟูและพัฒนาอย่างต่อเนื่องอย่างน้อย 1 ปี 2.1 การติดตามดูแลเพื่อช่วยด้านสุขภาพและการใช้ชีวิตในสังคมให้ประสานความ ร่วมมือระหว่างศูนย์บริการสาธารณสุข  สถานีอนามัย  ประชาคมองค์กรชุมชนเข้มแข็ง  องค์กรอาสาสมัคร และประสานพลังแผ่นดินในพื้นที่  และให้รายงานผลการดำเนินงานโดยใช้แบบ บสต.5 (ปกปิด) ไปยัง ศตส.ในพื้นที่ 2.2 การติดตามดูแลเพื่อช่วยเหลือด้านการประกอบอาชีพ  และมีงานทำให้ ศตส. ทุก ระดับ จัดกิจกรรมการฝึกอาชีพ  และส่งเสริมการมีงานทำเข้าในแผนป้องกัน  และแก้ไขปัญหายาเสพติดในพื้นที่ โดยรายงานที่เกี่ยวข้องให้การสนับสนุนในการฝึกอาชีพ  และส่งเสริมการมีงานทำ ทั้งงานภาคการเกษตรอุตสาหกรรม  อาชีพอิสระ  งานอาชีพตามโครงการหนึ่งตำบลหนึ่งผลิตภัณฑ์ ฯลฯ  ให้กับผู้เสพผู้ติดที่ผ่านกระบวนการบำบัด  ฟื้นฟูและพ